د یوه نوې څېړنه، چې د سې شنبې پر ورځ ( د غویی پېنځه‌ویشتمه) خپره شوې؛ ښیي، چې د ځمکې په شمالي نیمه کره کې د ۲۰۲۳ ز. کال اوړی په تېرو ۲۰۰۰ کلونو کې ترټولو تود اوړی و.

ساینس پوهانو ويلي؛ داسې نښې شته، چې د ځمکې پر مخ د بې ساري تودوخې لامل پخپله انسان دی.

د دې څېړنې لیکوال او د آلمان په جوهانس ګوتنبرګ پوهنتون کې د اقلیم استاد ین سپر فرانس پرس ته ویلي، چې د انسانانو لخوا د شنو خونو ګازونو مخ پر زیاتېدونکي تولید دغه وضعیت رامنځته کړی دی.

له ټولې شمالي نیمې کرې څخه د معلوماتو راټولولو او شننو وروسته پوهانو په دې څېړنه کې وموندله، چې له د ۲۴۶ ز. کال راپدیخوا تر ټولو ګرم اوړي د ۲۰۲۳ کال و.

پوهانو دا هم وموندله، چې په تېرو ۲۰۰۰ کلونو کې ترټولو سوړ اوړی هم و.

ین سپر ویلي، چې د ځمکې د اتموسفیر د تودوخې د مخنیوي یوازنۍ لار د شنو خونو ګازونو تولید کمول دي.

هغه وایي: څومره، چې مونږ په دې برخه کې ځنډ کوو، هومره به کار ستونزمن او سخت شي.

یوه بله څېړنه، چې د سې شنبې پر ورځ په نیچر ژورنال کې خپره شوې؛ خبرداری ورکوي، چې د ځمکې د تودوخې لوړه درجه به تر ۲۰۵۰ کال پورې په نړۍ کې میلیونونه ډېر عمره خلک د سختې ګرمۍ له خطر سره مخ کړي.

د دغې څېړنې له مخې؛ اوس‌مهال د نړۍ ۱۴ سلنه د پاخه عمر لرونکي وګړي له ۳۷ اعشاریه ۵ درجې سانتي ګراد څخه په لوړه تودوخه کې ژوند کوي او د ساري ناروغيو او حتا د مرګ له خطر سره مخ دي، چې په راتلونکیو ۲۵ کلونو کې به دا شمېر نوره هم لوړه شي. په ځانګړي توګه په آسیا او افریقا کې به ۲۳ سلنه لوړه وي.

د دې څېړنې لیکوال او د اروپا مدیترانې د اقلیمي بدلون په مرکز کې څېړونکی ګیاکومو فالچیتا وايي؛ که څه هم اوس ۲۰۵۰ کال ډېر لرې ښکاري، خو اوسني ۴۰ کلن کسان به تر هغه وخته ۶۵ کلن وي او د تودوخې د دغې څپې له خطر سره به ځوریږي.

د اقلیم د چارو دغه څېړونکی وايي، د ډېر عمره وګړو د زیاتوالي او د انسانانو د زړښت مخه نیول ممکن ندي؛ خو د شنو خونو د ګازونو له کمولو سره به راتلونکي ډېر عمره نسلونه له سختې تودوخې وژغورل شي.

د سې شنبې پر ورځ خپرې شوې څرګندونې ښیي؛ د روغتیا نړیوالې ټولنې له وړاندویېنې سره سم پاکستان په ۲۰۲۳ ز. کال کې د نړۍ له لوګیو ډکه یوه سیمه پاتې شوی، چې ککړتیایي شاوخوا ۱۵ چنده ډېره ده او بنګله دیش او هند د چاډ او ایران ځای‌ناستي دي.

د روغتیا نړیوالې ټولنې د څرګندونو له مخې د هوا ککړتیا سږو ته زیان رسوي؛ دا ککړتیا پر ۲۰۲۳ ز. کال د بنګله‌دیش په هر مکعب متر کې ۷۹ اعشاریه ۹ مایکرو ګرامه او د پاکستان ۷۳ اعشاریه ۷ مایکرو ګرامو ته ورسېده. په داسې حال کې د روغتیا نړیوالې ټولنې د ۵ مایکرو ګرامو څخه ډېر نه وړاندیز کوي.

د سویس په IQAir کې د هوا کیفیت علمي مدیرې کریسټی چیسټر شروډر ویلي؛ د اقلیمي شرایطو او جغرافیه (په سویلي آسیا کې) له کبله د ککړتیا کچه PM2.5 رسېدلې؛ ځکه، چې ککړتیا ټوله فضا نیولې او ترې د وتلو لار نلري.

هغې زیاته کړې: له دغې ککړتیا څخه کرنې، صنعت او نفوسو ته زیان رسیږي. له بده مرغه، په رښتیا هم داسې ښکاري، چې د ښه کېدا پر ځای نوره هم خرابیږي.

په ۲۰۲۲ز. کال کې بنګله دیش د ککړ تیا په درجه بندۍ کې پنځم نیولی و او هند اتم ځای درلود.

په ۲۰۲۳ ز. کال کې آسټرالیا، استونیا، فنلینډ، ګریناډا، آیسلینډ، موریس او نیوزیلینډ د روغتیا نړیوالې ټولنې معیارونه پوره کړي وه.

چاد، په ۲۰۲۲ ز. کال کې د نړۍ ترټولو ککړ هېواد و، چې د معلوماتي ستونزو له کبله د ۲۰۲۳ کال د درجه بندۍ یه نوملړه پاتې شو. ایران او سوډان هم د ۲۰۲۳ کال له نوملړه وایستل شو.

دغه راز افغانستان هم په دغه نوملړ کې له راتلو پاتې شو.

د بولیویا په پلازمېنه لا پاز کې سخت باران چارواکي د بېړني حالت اعلانولو ته اړ کړل.

د یوه حکومتي سند له مخې؛ د یکشنبې پر ورځ له هغې وروسته، چې سېلابونو ډېر ډېري کورونه ویجاړ کړل؛ بېړنی حالت کړ.

د رویټرز خبري اژانس د راپور له مخې؛ د بولیویا ولسمشر لوئس آرس ژمنه کړې، چې درانده ماشینونه او درې زره سرتېري به د نورو زیانونو د مخنیوي لپاره اړوند سیمې ته واستوي.

د سختو بارانونو له کبله د ښار په ګڼو سیمو کې سیلابونه راوتلي دي، چې له کبله یې د څښاک پاکې اوبه، برښنا او سړکونه بند شوي دي.

نوموړي په ایکس پاڼه کې لیکلي؛ مونږ د هغه سخت وضعیت په اړه ژوره اندېښنه لرو، چې په لا پاز کې زمونږ ښاروالۍ ورسره مخ ده.

د اوونۍ په پای کې د لا پاز یو کس د سختو بارانونو له کبله مړ شو. په داسې حال کې، چې د رسمي معلوماتو له مخې د جنوري له میاشتې د باران موسم له پیل راپدیخوا په ټول هېواد کې د سیلابونو له کبله نږدې ۵۰ کسان مړه شوي دي.